European Federation of Psychologists’ Associations (EFPA; Europejska Federacja Towarzystw Psychologicznych) w październiku 2021 r. powołała panel ekspertów, który zajmuje się problematyką zmian klimatu i zadaniami stojącymi przed psychologią i psychologami w obliczu zmian klimatu. Od początku jego działalności udział w obradach bierze członkini Okręgu Krakowskiego PTP, Weronika Kałwak. W listopadzie 2022 r. została powołana jako oficjalna reprezentantka Polskiego Towarzystwa Psychologicznego do panelu eksperckiego EFPA.

Psychologia zmian klimatu

Naukowcy z całego świata zgadzają się, że antropogeniczna zmiana klimatu ma destrukcyjny wpływ na ekosystemy i na społeczności. Antropogeniczna w tym wypadku oznacza, że globalne zmiany klimatu są konsekwencją działalności człowieka – przede wszystkim spalania paliw kopalnych, wycinki lasów na wielką skalę i masowej hodowli zwierząt gospodarskich. Destrukcyjny wpływ zmian klimatu często określa się jako kryzys klimatyczny, aby zwrócić uwagę na naglący i wszechogarniający charakter ich konsekwencji (kryzys klimatyczny składa się na tzw. skumulowany kryzys, który obecnie dotyka wielu regionów świata w postaci zaostrzonej sytuacji geopolitycznej, gospodarczej i społecznej).

Zmiany klimatu stanowią zagrożenie nie tylko dla środowiska, ale również dla społeczeństwa, gospodarki, geopolityki i zdrowia człowieka. Coraz bardziej zauważalne są również negatywne psychologiczne konsekwencje zmian klimatu dla osób i całych społeczności. Dokumenty międzynarodowe prezentują kryzys klimatyczny jako kolejne wielkie wyzwanie dla publicznego zdrowia psychicznego, dla dobrostanu emocjonalnego ludzi w wielu regionach świata, a także w związku z tym wyzwanie dla praktyki pomocy psychologicznej. Na przykład, pożary lasów i huragany (oraz inne bardzo silne wiatry, w tym te występujące w Polsce) są bezpośrednim następstwem zmian klimatu. Te ekstremalne zdarzenia pogodowe sprzyjają występowaniu objawów post-traumatycznych, szczególnie u doświadczających ich dzieci. Wzrastające temperatury i zmniejszająca się ilość opadów są źródłem suszy rolniczej. Susza rolnicza w różnych regionach świata przyczynia się do wzrostu cen i trudniejszego dostępu do żywności; dla rolników niejednokrotnie oznacza ona pogorszenie sytuacji materialnej i bankructwo. Presja ekonomiczna skłania wiele rodzin do decyzji o migracji. Te zjawiska społeczne i ekonomiczne mają swój psychologiczny wymiar: chroniczny stres związany z byciem migrantem z różnych przyczyn stanowi czynnik ryzyka dla zdrowia psychicznego (np. obniżony status socjoekonomiczny, dyskryminacja, utrata relacji z miejscem pochodzenia). Systematyczne badania (prowadzone przede wszystkim w Australii i w Indiach) wykazują z kolei, iż spowodowana zmianami klimatu pogłębiająca się susza przekłada się na wzrost liczby prób samobójczych i zdiagnozowanych depresji wśród rolników. Choć zdrowie psychiczne rolników w Polsce nie jest systematycznie badane, możemy domyślać się podobnych skutków w naszym regionie, skoro susza rolnicza występuje we wszystkich województwach, a w części z nich dotyczy nawet 80% powierzchni upraw.

Wpływ zmian klimatu na zdrowie psychiczne i dobrostan emocjonalny osób nie zawsze związany jest z tak bezpośrednimi skutkami zmian klimatu, jak w przypadku suszy lub silnych wiatrów. Szczególnie w naszym regionie ekstremalne zdarzenia pogodowe nie są jeszcze codziennością (choć degradacja środowiska i lokalne niekorzystne zmiany temperatury i opadów dotykają większej części Polski). Jednak negatywne konsekwencje psychologiczne pojawiają się również w efekcie mechanizmów bardziej zapośredniczonych, które można określić jako emocje klimatyczne, bolesne lub pełne lęku przeżywanie degradacji środowiska, a także antycypacja przyszłego dotkliwego kryzysu. Popularnie określamy te doświadczenia jako depresję klimatyczną, lęk klimatyczny, żałobę klimatyczną – jednak nie są one formalnymi jednostkami diagnostycznymi. Badacze zwracają uwagę, iż wiedza i świadomość zmian klimatu, troska o środowisko naturalne, duża ekspozycja na informacje o kryzysie klimatycznym, emocje takie jak poczucie winy, bezsilność, brak nadziei wobec postępujących zmian klimatu mogą sprzyjać pogarszaniu się psychologicznego dobrostanu osób. Jednocześnie świadomość społeczeństwa na wielką skalę jest konieczna, by adaptacja i przeciwdziałanie dalszym zmianom klimatu były możliwe. Psychologia zmian klimatu poza problemem zdrowia psychicznego podejmuje również temat tego, jak emocje klimatyczne motywują nas do zaangażowania w działania na rzecz środowiska naturalnego. Takie zaangażowanie może być czynnikiem psychologicznie chroniącym, ponieważ wzmacnia poczucie wpływu na rzeczywistość i działania zgodnego z własnymi przekonaniami.

Zadaniem psychologii zmian klimatu jest refleksja i badania, które po pierwsze pozwolą nam zrozumieć aspekt psychologiczny kryzysu klimatycznego i specyfikę wpływu zmian klimatu na zdrowie psychiczne. Po drugie, psychologia jako dziedzina ma swoje zadanie do wypełnienia w procesie mitygacji i adaptacji do zmian klimatu. Mitygacja oznacza powstrzymywanie zmian, przede wszystkim starania by ograniczyć dalszy wzrost średniej temperatury na Ziemi (np. poprzez drastyczne ograniczenie emisji gazów cieplarnianych). Jednoczesne stawianie sobie za cel adaptacji do zmian klimatu wynika ze świadomości, że części negatywnych konsekwencji nie da się już odwrócić i należy się do nich przystosować, jednocześnie dbając o realizację najważniejszych wartości. Adaptacja oznacza między innymi zidentyfikowanie i umiejętność odpowiedzi na trudności psychiczne i emocjonalne, które pojawiają się na tle klimatycznym – to zadanie spotyka się z codzienną pracą psychologów praktyków.
Jeśli w swojej praktyce Pan(i) spotyka pacjentów i klientów zgłaszających tego rodzaju trudności i chciał(a)by Pan(i) wymienić się na ten temat spostrzeżeniami, lub uzyskać więcej informacji na ten temat, serdecznie zapraszamy do kontaktu z Weroniką Kałwak (weronika.kalwak@uj.edu.pl).

Dr Weronika Kałwak
Instytut Psychologii, Wydział Filozoficzny UJ
Zarząd OKPTP